31 marca 2020
ODWOŁANIE DAROWIZNY NIEWYKONANEJ ORAZ WYKONANEJ. ODWOŁANIE DAROWIZNY W ZAKRESIE UDZIAŁU W RZECZY DAROWANEJ
Kancelaria Adwokacka
adw. Paulina Mrozik
By skutecznie móc mówić o odwołaniu darowizny należy w pierwszej kolejności założyć, że umowa darowizny była umową ważną.
Odwołanie darowizny opiera się na założeniu, że umowa darowizny była umową ważną, natomiast umowa zawarta w warunkach braku świadomości lub swobody jest umową nieważną i wówczas odwołanie darowizny nie wchodzi w rachubę. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 06 grudnia 2019 r., I ACa 755/18).
Tym samym w przypadku gdyby powód nawet wykazałby zaistnienie błędu, czy też wystąpiłaby pozorność to wówczas nie doszłoby w ogóle do przeniesienia własności udziału w nieruchomości na pozwaną, gdyż nieważna umowa nie wywołałby skutku rzeczowego. (Wyrok Sadu Apelacyjnego w Szczecinie z 17 maja 2017 r., w sprawie o sygn. akt I ACa 1019/16).
Ustawodawca wyróżnił w kodeksie cywilny darowiznę niewykonaną oraz darowiznę wykonaną. Obie mogą zostać odwołane jeżeli zaistnieją przesłanki wymienione w art. 896 k.c., oraz w art. 898 k.c.. Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Należy także pamiętać, że w przypadku nieodpłatnego rozporządzenia przedmiotem darowizny to na osobę trzecią przechodzi obowiązek zwrotu przedmiotu darowizny.
W sytuacji nieodpłatnego rozporządzenia przez obdarowanego przedmiotem darowizny na rzecz osoby trzeciej, to na tę osobę przechodzi obowiązek zwrotu przedmiotu darowizny w razie skutecznego jej odwołania na podstawie przepisu art. 407 Kodeksu cywilnego w zw. z art. 898 § 2 Kodeksu cywilnego. (Wyrok Sądy Apelacyjnego w Poznaniu z 07 listopada 2017 r., I ACa 490/17).
Jak wyżej wskazano, zarówno darowiznę jeszcze niewykonaną oraz darowiznę wykonaną można odwołać przy zaistnieniu odpowiednich przesłanek. Z uwagi na okoliczność, iż przedmiotowe przesłanki różnią się od siebie w zależności, z którym rodzajem darowizny mamy do czynienia to w pierwszej kolejności należy ocenić, czy darowizna została już wykonana, czy jeszcze nie. W orzecznictwie przyjmuję się, że samo zawarcie umowy darowizny nie przesądza o fakcie wykonania darowizny.
Zgodnie z art. 155 § 1 KC, umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły. Umowa darowizny nieruchomości, zgodnie z tym przepisem, o ile zostanie zawarta w przepisanej do tego formie (art. 158 KC), wywiera podwójny skutek zobowiązująco-rozporządzający w wyniku czego prawo własności - w rozpoznawanym przypadku - przeszło z powoda i jego żony, jako darczyńców, na pozwanych, jako obdarowanych. Treść art. 155 § 1 KC odnosi się tylko do skutku rzeczowego wynikającego z zawarcia wymienionych w nim umów, w postaci przejścia prawa własności do przedmiotu tych umów. Nie odnosi się zaś do innych obowiązków, które mogą wynikać z tych umów, podlegających wykonaniu na ich podstawie. Z tego względu w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1994 r., III CZP 130/94 (OSNC 1995, nr 3, poz. 42) przyjęto, że strona może odstąpić od umowy zobowiązująco- rozporządzającej, na podstawie której nastąpiło przeniesienie własności nieruchomości w ramach ustawowego uprawnienia. Umowa taka może być przez strony rozwiązana, jeżeli nie została w całości wykonana. W uzasadnieniu tej uchwały wyjaśniono, że nie stoi temu na przeszkodzie okoliczność, że umowa wywołała skutek rzeczowy, polegający na przejściu prawa własności nieruchomości. Przejście prawa własności z dotychczasowego podmiotu na inny nie musi oznaczać, że umowa została w całości wykonana, a wobec tego stosunek zobowiązaniowy wygasł. Umowa, której dotyczy art. 155 KC, poza zobowiązaniem zbywcy do przeniesienia własności, z reguły zawiera cały szereg innych zobowiązań. Stanowisko wyrażone w powołanej uchwale dostarcza argumentu dla potwierdzenia prawidłowości wykładni art. 896 KC, według której samo zawarcie umowy darowizny nieruchomości, wywołującej skutek rzeczowy przewidziany w art. 155 § 1 KC, nie przesądza o tym, że umowa darowizny została już wykonana. W art. 896 KC mowa jest bowiem o darowiźnie niewykonanej, co uzasadnia wniosek, że w przypadku darowizny polegającej na przeniesieniu własności rzeczy do jej wykonania nie dochodzi z chwilą zawarcia umowy i przeniesienia własności rzeczy, lecz z chwilą wykonania wynikających z tej umowy obowiązków, w tym obowiązku wydania rzeczy, będącej przedmiotem darowizny i umożliwienia obdarowanemu korzystania z tej rzeczy. Dokonując oceny, czy doszło do wykonania umowy darowizny należy uwzględnić charakter przedmiotu darowizny oraz konkretne okoliczności, w których doszło do zawarcia umowy darowizny. Trafnie podnieśli pozwani, że ustalone w sprawie okoliczności polegające na przekazaniu obdarowanym kluczy do budynku, akceptacji korzystania przez obdarowanych z nieruchomości, w szczególności w zakresie prac w ogrodzie, czy podejmowanych przez nich czynności związanych z pracami remontowymi w budynku, itp. świadczyły o przeniesieniu przez darczyńców na pozwanych samoistnego posiadania nieruchomości będącej przedmiotem darowizny i umożliwieniu im korzystania z nieruchomości objętej umową darowizny. (Wyrok Sądu Najwyższego z 03 kwietnia 2014 r., V CSK 289/13).
Zgodnie z brzmieniem art. 896 k.c., darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Legitymację do odwołanie darowizny jeszcze nie wykonanej ma wyłącznie darczyńca. W razie śmierci darczyńcy przedmiotowe uprawnienie nie przechodzi na spadkobierców. Natomiast śmierć obdarowanego nie wyłącza możliwości wystąpienia z powództwem na podstawie art. 896 k.c..
W razie śmierci darczyńcy, uprawnienie osobiste darczyńcy nie przechodzi na jego spadkobierców. (Postanowienie Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2018 r. IV CSK 27/18)
Śmierć obdarowanego nie wyłącza odwołania darowizny na podstawie przepisu art. 896 KC. Przewidziana w art. 896 KC możliwość odwołania darowizny jeszcze niewykonanej uzależniona jest od zmiany stanu majątkowego darczyńcy, i to od zmiany na jego niekorzyść. Nie ma natomiast żadnego znaczenia dla dopuszczalności odwołania darowizny zmiana sytuacji majątkowej obdarowanego. Jeżeli nawet darczyńca, zawierając umowę darowizny, kierował się ciężką sytuacją majątkową obdarowanego, a przed wykonaniem darowizny obdarowany wzbogacił się w sposób nagły, to okoliczność ta nie będzie uzasadniać odwołania darowizny i stanowić podstawy do odmowy jej wykonania. Przyczyna, z powodu której doszło do niekorzystnej zmiany w stanie majątkowym darczyńcy, nie ma istotnego znaczenia. Darczyńca nie jest pozbawiony prawa odwołania darowizny jeszcze niewykonanej, nawet w przypadku, gdy do pogorszenia się jego stanu majątkowego doszło z jego winy, chyba że niekorzystną dla siebie zmianę wywołał on umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Takie działanie darczyńcy nie może stanowić podstawy do odwołania darowizny, skoro w świetle art. 891 § 1 KC uzasadniałoby jego obowiązek wynagrodzenia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania przyjętego w umowie darowizny. (Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 21 lutego 2013 r., I ACa 61/13).
Natomiast, darowiznę już wykonaną można odwołać, jeżeli obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności. W niniejszym przypadku legitymacje do wytoczenia powództwa na mocy art. 898 § 1 k.c., ma zarówno darczyńca, jak i spadkobiercy darczyńcy. Jednakże spadkobiercy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony od odwołania albo gdy darczyńca umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy. Należy jednak pamiętać, że by móc wystąpić z przedmiotowym powództwem, odwołanie darowizny musi nastąpić w ciągu roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania darowizny (darczyńca oraz jego spadkobiercy) dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. W sytuacji gdy żyjący małżonek chciałby odwołać darowiznę rzeczy, która wchodziła do majątku wspólnego to może odwołać darowiznę tylko w zakresie swojego udziału. Natomiast, legitymacja w przypadku odwołania darowizny rzeczy w zakresie udziału małżonka nieżyjącego przysługuje jego spadkobiercom po spełnieniu wyżej wskazanych przesłanek.
Odwołanie darowizny nie należy utożsamiać z dniem wystąpienia z powództwem do sądu. Oświadczenie woli w przedmiocie odwołania darowizny jest złożone z chwilą, gdy doszło do obdarowanego w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią. Natomiast, jeżeli oświadczenie o odwołaniu darowizny zostało ujęte dopiero w pozwie, to dopiero w dacie doręczenia pozwu doszło do jego skutecznego złożenia.
Co do zasady, na mocy art. 33 k.r.o., do majątku osobistego każdego z małżonków należą przedmioty majątkowe nabyte w drodze darowizny. Zatem, by rzecz darowana weszła w majątek wspólny małżonków darczyńca musi to wyraźnie wskazać. Jednakże samo wejście rzeczy darowanej w majątek wspólny małżonków nie stwarza sytuacji odwołania darowizny wykonanej wobec jednego i drugiego małżonka, w sytuacji gdy rażąca niewdzięczność zachodzi po stronie tylko jednego z obdarowanych.
W razie odwołania darowizny w stosunku do jednego z małżonków rzecz darowana staje się przedmiotem współwłasności obojga małżonków w częściach równych, a darczyńca może żądać przeniesienia na niego udziału należącego do małżonka, w stosunku do którego darowiznę odwołał, gdyby zaś nie było to możliwe - zwrotu wartości tego udziału (art. 405 KC). (Wyrok Sądu Najwyższego z 09 września 2016 r., V CSK 44/14)
Jeżeli darowizny dokonali małżonkowie w odniesieniu do przedmiotu wchodzącego w skład ich ustawowego majątku wspólnego, a następnie przed jej wykonaniem i odwołaniem jeden z nich zmarł, drugi z małżonków może odwołać darowiznę jedynie w odniesieniu do udziału, jaki przypada mu do przedmiotu darowizny z chwilą przekształcenia się w chwili śmierci jednego z małżonków ustawowej wspólności majątkowej we wspólność o charakterze ułamkowym. (Wyrok Sądu Najwyższego z 03 kwietnia 2014 r., V CSK 289/13).
Z chwilą skutecznego odwołania darowizny rzecz darowana przestała wchodzić do majątku wspólnego, a udział w niej małżonka, w stosunku do którego darowizna nie została odwołana staje się jego majątkiem odrębnym. Następstwem więc skutecznego odwołania darowizny, której przedmiot wszedł na skutek tej czynności do majątku wspólnego małżonków jest ustanie co do przedmiotu darowizny wspólności ustawowej, w związku z czym przedmiot ten staje się mieniem wspólnym obojga małżonków w ułamkowych częściach równych. (…) Skutkiem odwołania darowizny jest powstanie roszczenia o powrotne przeniesienie własności całej nieruchomości na darczyńcę. Zasadą jest przy tym dopuszczalność realizacji tego roszczenia in natura stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 898 § 2 KC). Powodowie mogą żądać zaspokojenia tego roszczenia na podstawie art. 405 KC. (Wyrok Sądu Apelacyjnego z Krakowa z 03 października 2018 r., I ACa 1134/17).
Zawarcie umowy darowizny jest możliwe także między małżonkami posiadającymi majątek wspólnych. Małżonek będący darczyńcą może skutecznie odwołać darowiznę wobec drugiego małżonka będącego obdarowanym. Ponadto, w przedmiotowej sytuacji nie będzie miał zastosowania art. 37 k.r.o., czyli nie jest potrzebna zgoda małżonka-obdarowanego na powrotne wejście rzeczy darowanej do majątku wspólnego.